Jan Świdziński
Jan Świdziński, artysta i teoretyk sztuki, bardziej znany jeszcze za granicami kraju niż w samym kraju, był jednym z tych artystów i teoretyków sztuki, którzy zaangażowali się w zapoczątkowaną pod koniec lat 60., dyskusję o tym, „co to jest sztuka”, „jaka jest racja jej istnienia” i „jaki jest jej związek z rzeczywistością”. Można byłoby powiedzieć, że był jednym z tych, którzy jako pierwsi wystąpili przeciwko dominującemu w tym czasie modernizmowi.
Jan Świdziński zapoczątkował swoją obecność w niej publikacją w 1970 r. „Sporu o istnienie sztuki”. Stwierdził w niej m.in. że „Sztuka i rzeczywistość tak się zmieniły, że wysiłek artysty nie polegał już na robieniu przedmiotów sztuki, lecz na zastanawianiu się nad jej istotą”.
Dyskusję w sposób najbardziej wyraźny zapoczątkował konceptualizm, którego sformułowanie i powstanie przyjmowane jest na rok 1969, kiedy to Joseph Kosuth opublikował swoją „Art after Philosophy”. Był on jakby domknięciem poprzedzających go awangard i stanowił ich podsumowanie.
Po okresie współpracy m.in. z Warsztatem Formy Filmowej artysta, podsumowując swoje doświadczenia i przemyślenia z nią związane, opublikował w 1975 r. „Model kina”, w którym wyjaśniał znaczenie eksperymentu filmowego „dla wprowadzenia nowych wzorców myślenia o sztuce”. W pewien sposób kontynuował w nim swoje rozważania związane z realizowanym przez niego w latach 1974-1975 projektem pn. „Z logiki niekompletnych rzeczywistości”.
W tym samym czasie przedstawił swoje refleksje na Festiwalu Kontrkultury F-Art w Gdańsku, na którym zostały one zauważone przez Jeana Sellema, związanego wcześniej z Międzynarodówką Sytuacjonistyczną, który prowadził galerię uniwersytecką St Petri w Lund, w Szwecji.
W następnym roku, na wystawie pn. „Contextual Art”, zorganizowanej przez Sellema, w której udział wzięli m.in. Anna Kutera, Romuald Kutera, Andrzej Jurczak, Zbigniew Dłubak, Józef Robakowski, Wojciech Bruszewski i Ryszard Waśko, artysta przedstawił swój manifest „Sztuka jako sztuka kontekstualna”. Manifest udostępniony został przez Sellema Amerigo Marrasowi, który prowadził wtedy w Toronto Centre for Experimental Art and Communication. Marras zorganizował konferencję pn. „Contextual Art Conference”, do udziału w której zaprosił m.in. Josepha Kosutha, który w swojej pracy pn. „The Artist as Anthropologist” odrzucał sztukę konceptualną i przechodził do sztuki zantropologizowanej.
W 1987 r. opublikowano materiały pokonferencyjne pt. „Quotations on Contextual Art” , wielu artystów, m.in. Sarah Charlesworth, Carolla Conde i Anthony McCall, jak i prezentację dwóch stanowisk Świdzińskiego i Kosutha, sztuki kontekstualnej ze sztuką zantropologizowaną. Bez względu na różnice tym, co je łączyło, było odrzucenie modernizmu i związanej z nim refleksji o sztuce, zerwanie z nimi. Tym, co je łączyło, było również to, że prowadziły do… postmodernizmu.
Jednym z najważniejszych osiągnięć sztuki kontekstualnej Świdzińskiego było wprowadzenie do refleksji o sztuce logiki epistemicznej, dzięki której wprowadzony został też do niej i kontekst dla niej, jej realna rzeczywistość, fragment cywilizacji, której część stanowi.
„Sztuka kontekstualna – pisał artysta w swoim manifeście „Sztuka jako sztuka kontekstualna” – działa w obszarze logik epistemicznych. Jest zainteresowana takimi wyrażeniami jak: uznaję, wiem, wierzę, przypuszczam, odrzucam, rozumiem, zabraniam, dopuszczam. Jest zainteresowana poziomem głębokiej struktury cywilizacji, tym który tworzy jej ideologie i jej mity, który rządzi jej praktyką społeczną, jej wiedzą, kulturą, sztuką.”
Badania nad tego rodzaju logikami rozpoczęły się na dobre dopiero na początku lat 1980-tych. Jednym z odniesień dla sztuki kontekstualnej był również ówczesny Art World. Podczas zorganizowanej w 1977 r. w Paryżu przez Collectif Art Sociologique konferencji, w której udział wzięli m.in. Świdziński, Emil Cieślar, Lorraine Leason, Peter Dunn, Brian Dyson i Paul Woodraw, ogłoszona została deklaracja o „Trzecim froncie w sztuce przeciwko Nowemu Jorkowi”, z jednej strony skierowana przeciwko dominacji Nowego Jorku jako „centrum sztuki”, z drugiej natomiast skierowana w stronę „sztuki w wielu lokalnych kontekstach”, które „zmagałyby się z dokonującymi się ówcześnie globalnymi procesami”.
Swoją ówczesną refleksję nad sztuką kontekstualną Świdziński opracował i zebrał w pracy pt. „Art, Society and Self – Consciousness”, która wydana została w języku angielskim w 1979 r., przetłumaczona na język polski dopiero w 2009 roku.
Artysta kontynuował swoje rozważania nad „stanem rzeczy” po zmianie. Opublikował je w książce pt. „Freedom and Limitation. The Anatomy of Postmodernism” w 1985. Pojawiły się też pytania, które odnosiły się do innego rodzaju zagadnień związanych ze sztuką, zagadnień równie ważnych jak te z tamtego czasu. I równie trudnych. Wymagających też omówienia.
Jan Świdziński, ur. 25 maja 1923 roku, w Bydoszczy – zm. 9 lutego 2014 roku, w Warszawie.
