M

Christian Boltanski. Projekty warszawskie.

 

15 września 2001 roku w Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie otwarta została wystawa prac Christiana Boltanskiego pn. ‘Revenir’. Stanowiła jeden z projektów warszawskich. W przeciwieństwie do projektów, które artysta zrealizował w 1995 r. w Nowym Jorku pn. ‘Lost: New York Projects’, projekty warszawskie Boltanskiego nie miały jednej, łączącej je nazwy. To ciekawy szczegół, ponieważ nowojorskie doświadczenie w pewnym sensie było jednym z odniesień dla artysty. Zaś tym, co zainspirowało Miladę Ślizińską, kuratorkę tej wystawy, była praca pn. ‘Missing House’, którą Boltanski zrealizował w Berlinie, w 1995 r. Boltanski przyjął zaproszenie z CSW i rozpoczął pracę, której częścią było badanie przez niego historii społeczności żydowskiej w Warszawie. Wcześniej, ani w 1978 i 1984 r., kiedy to, w 1978 r. przedstawił prace wspólnie z pracami Anette Messager w Galerii Foksal ani w 1984 r, kiedy to miał w tejże galerii swoją indywidualną wystawę, artysta raczej nie odnosił się do ‘małych lokalnych, warszawskich pamięci’, a jeśli odnosił się do nich, to czynił to w bardziej "ogólny i uniwersalny sposób", np. poprzez używane ubrania z ówczesnych sklepów z używaną odzieżą.

Jednym z efektów tej pracy był projekt pn. ‘Świadek’. Na 40 billboardach w 40 różnych miejscach w mieście umieszczony został fragment czarno-białego zdjęcia młodej kobiety, tylko oczy i górna część nosa, z lekko przechyloną, lekko odwróconą w bok głową i spojrzeniem skierowanym gdzieś w tę stronę, daleko. To jeden z najbardziej poruszających pomników, które upamiętniały, tych, którzy byli i którzy zaginęli, i których brakuje w tym mieście.

 ‘Świadek’, to niezwykły projekt. Oczy i spojrzenie konkretnej osoby, która widzi coś, czego nie widzą inni, wydarzenia w każdej części miasta, wszystkie wydarzenia związane z warszawską społecznością żydowską, pamięć i niepamięć o nich. Boltanski przywoływał, poprzez jedną osobę jej małe pamięci, z różnych miejsc miasta, i z różnych chwil, całą zaginioną i zgubioną żydowską społeczność Warszawy, a wraz z nią wszystkie nieistniejące i brakujące synagogi i kamienice tej społeczności, i czas życia społeczności.

Innym projektem nad dziejami społeczności żydowskiej w Warszawie był projekt, pn. ‘Revenir’. Był to czterostronicowy czarno-biały druk, na którego pierwszej stronie, pod nazwiskiem artysty i tytułem wystawy, znajdowało się zdjęcie grupy młodych mężczyzn, pod nim adres organizatora, adres tego, kto pytał o to, kim byli ci mężczyźni. Ze zdjęcia wybranych zostało dwóch z nich, następnie obraz ich twarzy i dłoni został powiększony, po czym powiększone zostały tylko obrazy ich twarzy, i w końcu tylko obrazy ich oczu. Powiększenia te pojawiały się na kolejnych stronach tego druku. Każde powiększenie miało pomóc, ułatwić rozpoznanie ich, jednakże, okazywało się, że każde powiększenie coraz bardziej rozmazywało i zacierało rysy ich twarzy, i to w takim stopniu, że ich rozpoznanie stawało się ostatecznie niemożliwe. Na ostatniej stronie tego druku, u dołu strony, umieszczony został napis: ‘Ci ludzie żyli w Warszawie w 1937 roku. Jeśli ich rozpoznajesz, skontaktuj się z nami.’ Druk ten umieszczony został jako dodatek wkładka do lokalnej, warszawskiej części Gazety Wyborczej.

I ‘Revenir’, i ‘Świadek’, były w pewnym sensie, osobliwymi i wyjątkowymi projektami w twórczości Boltanskiego, osobliwymi i wyjątkowymi z powodu użytych w nich przez artystę środków wyrazu, które nie pojawiły się nigdy wcześniej i później.

W ramach projektów warszawskich w 2001 r. zrealizowano jeszcze wystawę pn. ‘Revenir’  Zaprezentowano na niej prace z ostatnich wtedy siedemnastu lat oraz nowe, stworzone specjalnie w ramach projektów warszawskich.  Układ i narrację wystawy pt.‘Revenir’ wyznaczały prace, które artysta usytuował w trzech narożnych basztach Zamku Ujazdowskiego. Początek i narracji, i układu prac, wyznaczała praca pn. ‘Teatr cieni’ z 1984 roku, która została usytuowana przez artystę w baszcie zachodnio-północnej. Ich centralną część stanowiła praca pn. ‘Cień Anioł śmierci’ z 1986 roku, usytuowana w baszcie południowo-zachodniej, natomiast ich zakończenie stanowiła praca pn. ‘Relikwiarz, ubranie z lnu’ z 1996 roku, która prezentowana była w baszcie wschodnio-południowej. Pierwszą przestrzenią, w której znajdowały się dwie prace pn. ‘Pomnik’ z 1986 roku oraz praca pn. ‘Pomnik: dzieci z liceum w Huls’, .do nich odnosił się, usytuowany w przylegającej do niej przestrzeni narożnej baszty ‘Teatr cieni’. W kolejnej sali pojawiali się po raz pierwszy ‘Przybysze’ to  praca, która artysta wykonał specjalnie dla tego warszawskiego projektu. Obok ‘Przybyszów’, pod ścianą, znajdował się ‘Relikwiarz’ z 1989 r. oraz ‘Reserve: umarli Szwajcarzy’ z 1990 r. W następnej sali artysta umieścił pracę pn. ‘Klub Myszki Mickey’ z 1989 r. i pracę pn. ‘Wieszaki’ z 1989 r. Dalej była przestrzeń, w której po raz kolejny pojawiali się ‘Przybysze’. Pomiędzy tą przestrzenią a przestrzenią z ‘Cieniem Aniołem śmierci’ znajdowała się sala, w której ponownie pojawiali się ‘Przybysze’, tym razem wychodzili od ‘Cienia Anioła śmierci’. Na ścianie obok ‘Przybyszów’ usytuowana została praca pn. ‘TOT’ z 2000 r. Od ‘Cienia Anioła śmierci’ do ‘Relikwiarza, tkaniny z lnu’, przestrzeni wyłożonej darnią, na środku której znajdowała się podświetlona od góry fotografia zmarłego, jakby śpiącego z otwartymi ustami dziecka, owiniętego w tkaninę z lnu, jakby w całun ścieżka poprzez przestrzeń tej wystawy prowadziła przez przestrzeń z pracą ‘Reserve: Kanada’ z 2001 r., przestrzeń z pracą ‘Pokrywy’ z 1999 r., przestrzeń z pracą ‘Ekrany’ z 1998 r. oraz przestrzeń z pracami pn. ‘Chusty św. Weroniki’ z 1994 r. i ‘Groby’ z 1997 r..

Ostatnim warszawskim projektem była wystawa w Galerii Foksal w Warszawie, wystawa pn. ‘C.B., jego życie, jego praca’. Boltanski przedstawił używane przez siebie przedmioty jak eksponaty na wystawie poświęconej jego pamięci, a wrażenie to potęgowały nagrania głosów osób które wspominały go.,

W Nowym Jorku, na potrzeby swoich nowojorskich projektów, Boltanski wykonał serię ‘multipli’, i dzieł sztuki, i pamiątek po jego projektach. Były to pudełka z blachy cynkowej, takie jak te, których artysta używał do wykonywania swoich prac. Wewnątrz każdego z nich umieścił fotografię oraz jakiś ‘znaleziony przedmiot’, taki, który mógł w jakiś sposób oddawać życie przeciętnego nowojorczyka, przy czym w każdym pudełku znajdował się inny przedmiot. Na pokrywie pudełka znajdował się napis ‘Lost’.

Podobne wykonał Boltanski w Warszawie. Zaprojektował pudełko z tektury. Na jego pokrywie wydrukowane zostało jego nazwisko Boltanski, a na jego spodzie słowo, które było nazwą dwóch z jego warszawskich projektów: Revenir’. W warszawskim pudełku Boltanski zebrał i umieścił to, co związane było z jego warszawskim projektem m.in. karnet z kompletem pocztówek z widokami miejsc, w których pojawił się ‘Świadek’, druk ‘Revenir’ ze zdjęciem ‘ludzi, którzy w 1937 roku żyli w Warszawie’, oraz ‘Chiński portret’, swoisty odpowiednik tego, co artysta przedstawił w Galerii Foksal tym razem bowiem były to rzeczywiste wypowiedzi osób, które z nim lub z jego pracami, nie tylko warszawskimi, kiedyś się spotkały.  

Nieoczekiwanym skutkiem, warszawskiego projektu Boltanskiego była praca ‘Chance’, którą artysta wykonał w 2011 r. Były to wycinane na jego prośbę z warszawskiej Gazety Wyborczej i zbierane przez Miladę Ślizińską, zdjęcia dzieci, które dopiero co przyszły na świat, i na które Boltanski natrafił podczas realizacji swoich warszawskich projektów, w szczególności podczas realizacji ‘Revenir’.

W kolekcji CSW znajduje się praca artysty pn. ‘Przybysze’, którą artysta zrealizował dla swojego warszawskiego projektu, jakim była wystawa pn. ‘Revenir’.